Ekzistojnë dy skenarë se si personat e korruptuar mund të zhvillojnë funksionimin e tyre në Maqedoninë e Veriut. Skenari i parë është me një klimë të favorshme për zhvillimin e luftës kundër korrupsionit dhe skenari i dytë është me klimë të pafavorshme për zhvillimin e luftës ndaj korrupsionit. Në skenarin e parë, vendi në vitin 2030 shihet të jetë në fazë të avancuar të negociatave me BE-në. Procesi i ringjallur i anëtarësimit do të jetë terren pjellor për reforma, të cilat nga ana e tyre hapin hapësirë për bashkëpunim më efektiv rajonal midis institucioneve të ngarkuara me luftën kundër korrupsionit. Ndërkohë, nga ana tjetër, skenari i dytë është më pak shpresëdhënës dhe nëse do të ketë një ngadalësim shumëvjeçar të zhvillimit ekonomik në vend, kjo do t’i “shtyjë” qytetarët që të ardhmen e tyre ta kërkojnë jashtë. Këto janë vlerësimet e i dokumentit forsajt analizë i IDSC, raporton Portalb.mk.
“Është jashtëzakonisht e rëndësishme të theksohet se nuk është një parashikim i së ardhmes, por një diskutim sesi faktorët dhe aktorët e korrupsionit mund të zhvillojnë funksionimin e tyre deri në një moment të caktuar kohor, në këtë rast deri në vitin 2030. Analiza e Forsyth shkon një hap më tej dhe ofron një reflektim se cilat mund të jenë problemet e ardhshme për të mundësuar institucionet të përfshijnë fusha të reja veprimi dhe të bazojnë zhvillimin e tyre të planifikuar në një kuptim të tillë. Prandaj, në fund të analizës jepet një përgjigje strategjike, e cila duhet të ofrojë disa fusha veprimi, si zgjidhje për sfidat e identifikuara”, thuhet në dokument.
Në vijim po ua sjellim skenarët e e diskutuar në dokument.
Skenari 1: Klimë e favorshme për zhvillimin e antikorrupsionit
Pas përfundimit të luftës në Ukrainë, Evropa është në rrugën e rimëkëmbjes. Pavarësisht fillimit të përmirësimit të marrëdhënieve me Rusinë, vendet anëtare të BE-së po ndërtojnë një konsensus se ndikimi i saj duhet të reduktohet dhe po e marrin më seriozisht potencialin e ndërhyrjes së saj në Ballkanin Perëndimor.
Nga fundi i vitit 2023, Bashkimi Evropian rikthen besueshmërinë e procesit të zgjerimit duke shpallur një rrugë më të qartë për anëtarësim. Ai i jep shtysë shumicës së vendeve të Ballkanit Perëndimor. Shtatë vjet më vonë, në vitin 2030, Maqedonia e Veriut është në fazën e avancuar të negociatave të anëtarësimit me Bashkimin Evropian.
Falë Procesit të Berlinit, dhe në një masë më të vogël të Ballkanit të Hapur, ka rritje të bashkëpunimit rajonal dhe integrimit të tregut. Nisma politike për integrim ndiqet nga institucionet që duhet të mbikëqyrin importin dhe eksportin e materialeve dhe financave, në mënyrë që të zhvillojnë kapacitete për të parandaluar kontrabandën dhe evazionin fiskal në këto kushte të reja të tregjeve të integruara ndërkombëtare.
Ndonëse vendet e Ballkanit Perëndimor janë larg synimeve të përcaktuara për agjendën e gjelbër, investimet e “gjelbërta” po përshpejtohen.
Progresi ekonomik në Evropë po liberalizon më tej tregun e punës dhe po tërheq punëtorë nga Ballkani Perëndimor. Në vitin 2030, Maqedonia e Veriut ka probleme me mbajtjen e personelit kritik në vend, të cilin përpiqet ta kompensojë me importe. Megjithatë, edhe pse vitet e fundit ka qenë një histori suksesi në aktivitetet e shërbimit, mbetet një problem i dukshëm në sektorë të tjerë kritikë, si shëndetësia. Problem shtesë është mungesa e kuadrove që prodhohen për nevojat e sektorit publik, sepse brezat e rinj zgjedhin arsimin në sektorë që kalojnë lehtësisht në tregun evropian.
Transformimi digjital është në një fazë të avancuar në vitin 2030, shërbimet publike të digjitalizueshme janë transformuar. Gjithashtu, ka përfunduar automatizimi i disa proceseve të brendshme në administratën publike, duke përdorur teknologji të reja. Falë reformave në vazhdim dhe vëmendjes që i kushtohet luftës kundër korrupsionit, vendi po zbaton një transformim digjital që përfshin një perspektivë integriteti. Kështu, shërbimet digjitale dhe automatizimi auditohen dhe kontrollohen rregullisht për të parandaluar që të ndërtohen në to dobësi diskriminuese ose diskrecionale, gjë që do të vinte në pikëpyetje barazinë dhe ligjshmërinë e vendimeve të marra me ndihmën e algoritmeve.
Në vitin 2030, Maqedonia e Veriut ka hyrë në reforma në sundimin e ligjit. Ndonëse janë në një tendencë rritëse dhe të kushtëzuara nga procesi i anëtarësimit, përsëri ka incidente të herëpashershme të nacionalizmit dhe populizmit që ngadalësojnë procesin. Paralelisht me këto incidente, faktorë të jashtëm përpiqen të shfrytëzojnë situatën, por elasticiteti i përmirësuar falë aksesit dhe ciklit të investimeve funksionon dhe e zbut pjesërisht situatën.
Në vitin 2030 tashmë mund të shihen frytet e reformave në drejtësi. Presioni nga integrimi evropian i lejon këshillit gjyqësor dhe këshillit të prokurorëve publikë, me një përbërje reformiste, të shtyjnë përgjegjësinë për aktorët kryesorë të korrupsionit në sektor dhe të mundësojnë një klimë përgjegjësie. Kjo përmirëson efikasitetin në ndjekjen e rasteve dhe përmirëson klimën e ndjenjës se nuk ia vlen të marrësh pjesë në korrupsion. Megjithatë, rritja e efikasitetit sjell edhe rrezik pasi hetohen rastet e lidhjeve mes politikës dhe botës së krimit.
Hetimet e krimeve më të rënda që lidhen me krimin e organizuar kontribuojnë në rritjen e rrezikut për prokurorët dhe gjyqtarët publikë nga njëra anë, por edhe aktorët e jashtëm, veçanërisht gazetarët.
Mungesa e stafit në sektorin publik është e dukshme. Pavarësisht atmosferës pozitive të reformave, ka mungesë të personelit të ri, sepse kapitali njerëzor është i orientuar në sektorin privat ose jashtë vendit. Importimi i fuqisë punëtore nga jashtë nuk funksionon njësoj si në sektorin privat, ndaj shteti siguron investime në arsim dhe paga më të larta për sektorin publik. Lidhjet klienteliste të qeverisë me administratën publike janë reduktuar, por nuk janë çrrënjosur, gjë që ul efektivitetin e reformave. Punësimi i personelit të nevojshëm në institucionet e ngarkuara me luftën kundër korrupsionit pengohet më tej nga opinioni publik i pakënaqur me vëllimin e administratës.
Skenari 2: Klima e pafavorshme për zhvillimin e antikorrupsionit
Lufta e Rusisë në Ukrainë është shndërruar në paqëndrueshmëri të zgjatur me përshkallëzim të herëpashershëm të përleshjeve ushtarake. Vendndodhja e konfliktit – në periferi të Evropës mundëson lehtësimin e tregtisë ilegale të armëve që pasuron dhe forcon më tej rrjetet rajonale të krimit të organizuar që veprojnë edhe në Ballkan. Fokusi i anëtarëve të BE-së dhe NATO-s për të parandaluar kërcënimet hibride ndaj stabilitetit të Ballkanit Perëndimor shkakton një fokus më të madh në politikat e sigurisë dhe stabilizimit. Strategjia për të kënaqur dhe qetësuar strukturat e pushtetit në BP që mund të shkaktojnë konflikte ndikon negativisht në potencialet reformuese në rajon. Në kushtet e ambicieve evropiane të ngadalësuar, Ballkani i Hapur po bëhet procesi dominues i integrimit ekonomik rajonal. Kjo mbart rrezikun e formave të reja të mashtrimit, përsa i përket kontrabandës dhe evazionit fiskal, të cilin institucionet mezi e sanksionojnë për shkak të interesit të pamjaftueshëm për investime në reforma.
Pranimi i vendit në BE nuk është në horizont as për arsye të brendshme. Një seri mazhorancash të ngushta në Parlament përforcon retorikën polarizuese, të ngarkuar me nacionalizëm dhe mosmarrëveshje identiteti. Në një klimë të tillë, aktorët vendas nuk janë në humor të mirë për suksese të mëdha kundër korrupsionit. Politikanët e orientuar drejt reformave nuk mund të ruajnë suksesin afatgjatë dhe të mobilizojnë mbështetje të konsiderueshme. Mazhoranca e ngushtë nuk lejon që pritshmëritë klienteliste të thyhen, ndaj edhe në vitin 2030 menaxhimi i sektorit publik është ende i ngarkuar me emërime partiake. Vendimmarrja në nivelin më të lartë është e rënduar nga interesa private, për shkak të nevojës për të kënaqur interesat e ndryshme në koalicione të ngushta qeverisëse. Kënaqja e interesave të atyre që mund të sigurojnë vota është mënyra dominuese e vendimmarrjes edhe në vitin 2030.
Paraja është ende burimi kryesor i krimit të organizuar në Ballkanin Perëndimor, i cili ndihmohet në operacionet e tij nga mbajtës të funksioneve të larta publike.
Transformimi digjital në Maqedoninë e Veriut ndjek standardet e shteteve anëtare të BE-së me zhvillim mesatar. Deri në vitin 2030, shumica e shërbimeve publike janë zbatuar, por falë ofruesve që zbatojnë standardet private, zhvillimi dhe mirëmbajtja e mëtejshme varet prej tyre. Rrit kostot dhe ngadalëson zhvillimin. Integriteti i transformimit digjital nuk ka marrë vëmendjen që i nevojitet në vitet deri në vitin 2030, për shkak të pasigurisë politike dhe polarizimit dhe lëvizjes së ngadaltë të reformave në të gjithë sektorin. Kjo ka kontribuar që kontrolli mbi shërbimet digjitale të mbetet prapa, gjegjësisht të mungojë kontrolli i automatizimit, duke lejuar që shërbimet të varen ende nga faktori njerëzor.
Pavarësisht standardeve të reja ndërkombëtare për instrumentet financiare digjitale, rrjetet e krimit të organizuar dhe korrupsionit ende përdorin teknologjitë për të mbuluar gjurmët e pasurisë.
Situata përkeqësohet më tej nga përfshirja joefektive e shtetit në instrumentet ndërkombëtare dhe rajonale të shkëmbimit të të dhënave që do të gjurmonin në mënyrë më efektive flukset e dyshimta financiare. Forca e aktorëve të korruptuar dhe dobësia e kushtëzimit evropian i bëjnë të pamundura reformat thelbësore në gjyqësor. Nevoja për të kontrolluar rezultatin e gjyqësorit lë në vend praktikat korruptive në gjyqësor. Efekti i kësaj është se puna e institucioneve në identifikimin e korrupsionit nuk jep fryte sepse korrupsioni mbetet pamjaftueshëm i ndëshkuar. Ngadalësimi i rritjes ekonomike dhe përkeqësimi i cilësisë së jetës po nxisin migrimin dhe po shterojnë kapitalin njerëzor të nevojshëm për të mbështetur reformat dhe luftën kundër korrupsionit. Mungesa e stafit në sektorin publik është e dukshme. Ka mungesë të stafit të ri sepse kapitali njerëzor është i orientuar në sektorin privat ose jashtë vendit. Importimi i fuqisë punëtore nga jashtë nuk funksionon njësoj si në sektorin privat, ndaj shteti siguron investime në arsim dhe paga më të larta për sektorin publik.
Përgjigje strategjike: Kapitali njerëzor
Ajo që i bashkon dy skenarët, për sa i përket disponueshmërisë së kapitalit njerëzor, janë faktorët e “tërheqjes” dhe “arratisjes” në migrimin e njerëzve nga Maqedonia e Veriut në vendet perëndimore. Në kushtet e një klime të favorshme dhe përshpejtimi të zhvillimit ekonomik në Perëndim, migrimet do të nxiten nga “tërheqja” e personelit të nevojshëm. Nëse, nga ana tjetër, do të ketë një ngadalësim shumëvjeçar të zhvillimit ekonomik në vend, kjo do t’i “shtyjë” qytetarët që të ardhmen e tyre ta kërkojnë jashtë. Reformat e suksesshme, pavarësisht nëse do të ndodhin shpejt apo jo, varen nga sa personel i ri njerëzor me arsim të lartë do të ketë në vend që të zëvendësojë zyrtarët e emëruar nga partia. Prandaj, është jashtëzakonisht e rëndësishme që institucionet të kenë një plan afatgjatë dhe burime financiare që të mund të tërheqin dhe mbajnë staf cilësor dhe t’i rezistojnë presionit të punësimit më atraktiv në sektorin privat ose jashtë vendit. Kjo nënkupton strategji për edukimin dhe specializimin e stafit ekzistues dhe të ardhshëm, si dhe mundësimin e kushteve të favorshme në vendin e punës. Një faktor ndërlikues është se vendimi për të qëndruar në vend nuk varet vetëm nga paratë. Sigurisht që varet nga rezultati i reformave të përmendura, pra përmirësimi i zhvillimit ekonomik, mjedisit, arsimit dhe shëndetësisë dhe liria nga korrupsioni dhe cilësia e dobët e shërbimeve në këta sektorë.
Republika e Maqedonisë së Veriut duhet të përgatisë elasticitet dhe mbrojtje të rritur të kapitalit njerëzor të përfshirë në luftën kundër korrupsionit. Suksesi në hetimet e krimit të organizuar dhe korrupsionit, veçanërisht kur në krye të krimit dhe politikës janë nën dyshime, është një territor i rrezikshëm për jetën dhe shëndetin e atyre që janë të përfshirë në antikorrupsion. Prandaj, nevojitet investim në mbrojtjen ligjore dhe teknike të aktorëve në këtë sektor.
Mungesa e vullnetit politik
Në një skenar në të cilin mungon ekzistenca e vullnetit politik, institucionet nga fusha e antikorrupsionit duhet të fokusohen në ndërtimin e rezistencës institucionale ndaj presioneve që vijnë paralelisht me hierarkinë nga niveli politik. Kjo nënkupton një vlerësim të plotë dhe të vazhdueshëm të efikasitetit të procedurave antikorrupsion thelbësore për përmbushjen e kompetencave të institucioneve. Këto mjete tashmë aplikohen në institucione të caktuara në një mënyrë që mundëson zbulimin e rreziqeve të korrupsionit dhe ndërtimin e planeve të integritetit.
Sektorët e rrezikut
Duke rritur transparencën e të dhënave dhe transformimin digjital, korrupsioni do të fokusohet në fusha dhe në nivele ku vendimet ende merren nga njerëzit. Kjo nënkupton se korrupsioni i konsiderueshëm, siç është tani, do të varet nga vendimet politike të marra në një nivel të lartë, si vendimet për koncesionet, partneritetet publiko-private, ndihma shtetërore dhe ndërkombëtare, si dhe ofrimi i privilegjeve ekonomike për bizneset e dëshirueshme nëpërmjet krijimit dhe ndryshimit të ligjeve. Prandaj, institucionet duhet të përgatisin kapacitetet e tyre për mbikëqyrje, parandalim, zbulim dhe sanksionim në dy mënyra.
E para është të përgatitemi për të parandaluar ose sanksionuar vendimmarrjen e nivelit të lartë që është njollosur nga korrupsioni. Është e nevojshme t’i kushtohet vëmendje ndërtimit të kapaciteteve që do të merren me lobim dhe vendimmarrje pa analiza dhe studime adekuate. Në këtë mënyrë do të parandalohet degradimi i integritetit të procesit të vendimmarrjes, i cili lejon privilegje për kompanitë e lidhura politikisht apo subjektet e lidhura me krimin e organizuar.
Aspekti i dytë është ndërtimi i kapaciteteve për kontrollin e sektorëve të veçantë të cilët në periudhën në vijim do t’i nënshtrohen rritjes së investimeve, shpeshherë të nxitura nga përfitimet shtetërore si subvencionet dhe privatizimi ose operimi në sektorë të kontrolluar ekonomikë bazuar në koncesione, ku do të ketë konkurrencë të kufizuar. Sektorë të tillë janë: energjetika, shfrytëzimi i lëndëve të para dhe metalurgjia, shëndetësia, si dhe privatizimi i disa shërbimeve publike.
Kujtojmë se në dokumentin paraprak të Institutit për Demokraci Societas Civilis me titull “Cilat rreziqe nga korrupsioni duhet të merren parasysh në Ministrinë e re të Energjetikës, Minierave dhe Burimeve Minerale“, u paralajmërua se me ndryshimet e fundit në Ligjin për organizimin dhe funksionimin e organeve shtetërore, ministritë e reja do të jenë të ndjeshme ndaj rrezikut t paraqitjes së korrupsionit.
Ndryshe, Maqedonia e Veriut mbetet një regjim hibrid në raportin e fundit të Freedom House “Kombet në tranzit”. Freedom House në atë kategori vendos 11 vende, të cilat kanë karakteristika të autokracisë dhe demokracisë. Për shkak se ato nuk i përkasin plotësisht asnjërit bllok, institucionet e tyre janë të cenueshme, gjë që në vitin 2023 ka çuar në më shumë regres sesa avancim, thuhet në raport.
